vasael.ir

کد خبر: ۱۶۸۲۳
تاریخ انتشار: ۱۶ مرداد ۱۳۹۹ - ۱۷:۳۴ - 06 August 2020

معرفی مقاله | قبض و بسط مفهوم «محاربه» در کشاکش امنیت اقتصادی و اجتماعی

وسائل ـ از آثار اسـتحکام سـاختار یک حکومت، بالا بودن سطح امنیت اجتماعی و به تبع آن امنیت اقتصادی و پیشگیری از نقـش رفتار‌های مخل به آن است لذا توجه به قواعد اجتماعی بشر و ارتقای آن را می توان از جمله شاخصه‌های دین اسلام برشمرد که آیه ۳۳ سوره مائده در مجموعه آیات این حوزه قرار دارد و به بیان احکام محاربان پرداخته است.
به گزارش وسائل، از مهمترین آیات جزایی قرآن کریم، آیه معرفی مقاله | قبض و بسط مفهوم «محاربه» در کشاکش امنیت اقتصادی و اجتماعی۳۳ سوره مائده است. در این آیه احکـام محاربـان به تفصیل بیان شده است. پرسش‌های متعددی نسبت به آیه وجود دارد؛ ازجمله اینکـه مفهـوم محاربه چیست و محارب بر چه کسی اطلاق می‌شود؟ در پاسخ به این پرسش اخـتلاف دیـدگاه جدی میان اندیشمندان امامیه در دو حوزه امنیت اقتصادی و امنیت اجتماعی دیـده مـی شـود.

پژوهش حاضر با بررسی اختلاف دیدگاه‌های فقها و مفسران متقدم و متأخر امامی، با توجـه بـه ریشه لغوی، سبب نزول آیه و روایات تفسیری اهلبیت: در پی تبیین مفهوم محاربه است. از جمع میان شواهد می توان محاربه را به ایجاد نا امنی در جامعه اسلامی با هدف تصـاحب امـوال دیگران دانست. این تعریف علاوه بر هماهنگ بودن با سبب نزول آیه، با ریشه لغـوی «حـرب» و روایات تفسیری ذیل آیه همخوان است.

در طول تاریخ بشر، زندگی انسان همواره اجتماعی بوده اسـت و انسـانهـا در ایـن تعامل، به رفع نیاز‌های دیگران پرداخته و از همین طریـق نیازهـای خـود را نیـز تـأمین نموده اند. در این میان گاه برخی از روش متعارف حیات بشر خـارج شـده و بـه جـای تعامل، بهره گیری یک طرفه را برگزیده اند که در موارد بسیاری منجـر بـه نـا امـن شـدن جوامع بشری شده است.
 

وابستگی استحکام حکومت به امنیت اجتماعی و اقتصادی

امنیـت اقتصـادی بـه طـور خـاص از جملـه مسـائلی امنیت اجتماعی به طور عام هستند که در جوامع انسانی از اهمیتی ویژه برخوردار هستند. از آثار اسـتحکام سـاختار یک حکومت، بالا بودن سطح امنیت اجتماعی و به تبع آن امنیت اقتصادی و پیشگیری از امنیـت نقـش رفتار‌های مخل به آن است.

از جمله شاخصه‌های دین اسلام، توجه به قواعـد اجتمـاعی بشـر و تصحیح و ارتقای آن است. آیه ۳۳ سوره مائده در مجموعه آیات این حوزه قرار دارد و به بیان احکام محاربان پرداخته است: «إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ».کیفـر آنهـا کـه باخدا و پیامبرش بـه جنـگ برمـى خیزنـد و اقـدام بـه فسـاد در روی زمـین مى کنند، فقط این است که اعدام شوند یا به دار آویخته گردنـد یـا دسـت و پاى آنها، به عکس یکدیگر بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید گردند. این رسوایى آن‌ها در دنیاست و در آخرت، مجازات عظیمى دارند.

توجه به مفهوم محاربه، چیستی معنای حرب با خدا و رسول، مقصـود از سـعی در فساد و اینکه آیا موضوع این احکام امری مرکب از محاربه و سـعی در فسـاد اسـت یـا هرکدام از دو عنوان، مستقل اند و حکم به صورت استقلالی بـر آنهـا مترتـب مـی شـود، عناصر محوری فهم دقیق آیه به شمار می‌روند.

پژوهش حاضر در پی تبیین مفهوم محاربه است تا نقـش آن را در تـأمین امنیـت در منظومه فکری حکومت اسلامی آشکار سازد. در بررسی آرا در مفهوم محاربـه اخـتلاف بسیاری میان فقها و مفسران امامی دیده می‌شود، اما عنصر اساسی تفـاوت آرا، محـدود بودن محاربه در حوزه امنیت اقتصادی یـا توسـعه مفهـومی آن در تمـامی ابعـاد امنیـت اجتماعی است.

بررسی این مسأله بدان جهت ضروری است که در اجرای احکام، شناخت موضـوع امری لازم است و بدون شناخت موضوع و حدود آن نمی‌توان به جاری ساختن حکـم پرداخت. جنبه‌های دیگری که اهمیت پرداختن به این موضوع را در میان مباحث فقهـی دوچندان می‌کنند، نقش حکومت اسلامی در ایجاد امنیت جامعه مسلمین، اهتمام شـارع در فروج و دماء و لزوم مراعات نهایت احتیاط در این امور است.

در این راستا ابتدا به بررسی معنای لغوی و مفاهیم قریب به محاربـه، شـأن نـزول و روایات تفسیری ذیل آیه پرداخته و سـپس دیـدگاه هـای فقهـا و مفسـران و اختلافـات موجود مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
 

بررسی روایات تفسیری اهل بیت در تبیین «محاربه»

در روایات تفسیری اهل بیت: نسبت به آیه ۳۳ سوره مائده با دو گـروه حـدیث مواجهیم. گروه اول با بیان قیودی دایره مفهومی محاربه را محدود نموده و ظاهر گـروه دوم محاربه را دارای وسعت مفهومی بیشتری معرفی می‌کنند. گروه اول، روایاتی هستند که دایره مفهومی محاربه را با قید‌هایی محدود نموده و از شمولیت آن کاسته اند.
 

دیدگاه‌ها در تبیین مفهوم «محاربه»

در بررسی کتاب‌های فقهی و تفسیری و شرح‌های روایی، بحث مستدلی در تعریف محاربه دیده نمی‌شود. از طرفی تنها «شهید اول» و «شهید ثانی» و «مولی صالح مازندرانی» به تبیین «محاربه» پرداخته اند و سایر نویسندگان به تعریف «محارِب» همت گماشته انـد که این مسأله خللی در شناخت معنای محاربه از منظر مؤلفان ایجاد نمی‌کند؛ چراکـه از تعریف محارب می‌توان به مفهوم محاربه نیز دست یافت. در یک تقسیم کلی، آرای بیان شده در تعریف محاربه در سه معنای ارتداد، اخلال در امنیـت اقتصـادی ـ کـه مفهـوم اخص است ـ و اخلال در امنیت اجتماعی ـ که مفهوم اعم است ـ قرار می‌گیـرد.

در میان اندیشمندان شیعه، محاربه به ارتداد تعریف نشده و به گزارش شیخ طوسی، برخی مانند «ابن عمر» مراد از آیه را مرتـدان دانسـته؛ چراکـه آیـه در مـورد «عـرینیین» نازل شده است. نیز در تفسیر خـود محاربه را به شرک معنا کرده، سپس در تبیین محاربه با خدا و رسول آن را به کفر بعـد از اسلام تفسیر می‌کند. بنابراین آرای ارائـه شـده در دو بخش امنیت اقتصادی و امنیت اجتماعی بررسی می‌شود.
 

دیدگاه‌های معطوف به امنیت اقتصادی

شیخ طوسی در کتاب «الخلاف» محـارب را بـه راهزنـانی کـه سـلاح برکشـیده و راه‌ها را برای غارت اموال کاروان‌ها نا امن می‌کنند تعریف کرده و آن را دیدگاه «ابن عباس» و جماعت فقها بیان می‌کند: «المحارب الذی ذکره الله تعالى فی آیـة المحاربـة هـم قطّـاع الطریق الذین یشهرون السلاح و یخیفون السبیل؛ و به قال ابـن عبـاس و جماعـة الفقهـاء».

«علامه حلی» در کتاب «قواعد الاحکام» اخذ مال را در صـدق عنـوان محاربـه لازم می‌شمرد و سبب ترس را اعم از سلاح و غیر سلاح می‌داند؛ با این قید که ایجاد تـرس در مردمان مسلمان باشد. «فاضل هندی» در شـرح خـود بر «قواعد» با علامه در این امر همراه است.

«شهید ثانی» در «شرح لمعه» عبارت محاربه را اعم از قصد ایجاد تـرس در مـردم و عدم چنین قصدی می‌داند. سپس با اشاره به اقوال دیگر، محاربه را اعم از فعـل مـرد و زن و شخص مشکوک و غیر مشکوک دانسته، برکشیدن سلاح را نیز در اطلاق محاربـه لازم نمی‌داند، بلکه مطلق اخذ مال همراه با قهر و زور را محاربه می‌دانـد.

«محقق اردبیلی» در شرح سخن علامه حلی در «ارشاد الاذهان» با اشاره به اینکـه در تحقق محاربه لازم است ترس به فعلیت رسیده و عرف به وسیله مورد اسـتفاده سـلاح گوید، قصد اخذ مال دیگری را شرط می‌داند.
 

دیدگاه‌های معطوف به امنیت اجتماعی

در سطور پیشین گذشت که به اعتقاد «شیخ طوسی» در «کتـاب الخـلاف»، محـارب راهزنانی هستند که به غارت کاروان‌ها می‌پردازند. شیخ در ادامه به دیـدگاه هـای مقابـل رأی خود اشاره کرده و می نویسد: «گروهی گفته اند محاربـان، اهـل ذمـه‌ای هسـتند کـه پیمان خود را شکسته و به ساکنان سرزمین‌های کفر پیوسته اند و با مسلمانان بـه حـرب برخاسته اند».

اما «شیخ طوسی» در کتاب «مبسوط» پس از نقل اقوال و اشاره به دیـدگاه فقهـا، بـه روایت اصحاب اشاره کرده و می‌نویسد: «مـراد از محـارب هرکسـی اسـت کـه سـلاح برکشد و ایجاد ترس در مردم نماید و فرقی میان خشکی و دریا و شهر و صحرا نیست. سپس می‌گوید: در برخی روایات مراد از محارب، راهزن دانسته شده که موافـق سـخن فقها است».

«صاحب جواهر» با اشاره به اختلاف موجود، ایجاد ترس نسبت به هرکس که امنیت او لازم است را در تحقق عنوان محاربه کـافی دانسـته، خـواه مسـلمانان سـرزمین هـای اسلامی و مسلمانان ساکن در سرزمین‌های کفر و خواه کسانی که ذیل معاهـده اسـلامی در سرزمین‌های اسلامی زندگی می‌کنند.

«شیخ انصاری» محارب را به کارگیرنده سلاح یا مانند آن با هـدف ایجـاد تـرس در مسلمانان یا برگرفتن اموال و یا جان آن‌ها می‌داند.

«امام خمینی» محارب را کسی می‌داند که سلاح خود را با انگیزه ایجاد وحشـت در مردم و فساد در زمین آشکار کرده است. سپس شرط صدق محارب را امکان تحقـق وحشت از آشکار نمودن سلاح می‌داند.

«علامه طباطبایی» در کتاب «المیزان» محاربـه بـا خـدای متعـال را دارای معنـای وسیعی می‌داند که شامل هرگونه ظلـم و اسـراف و مخالفـت در اجـرای دسـتورات شریعت می‌باشد، اما عطف نام پیامبر اسلام (ص) بـه نـام خـدای متعـال را نشـان آن می‌داند که مراد، مطلق مخالفت نیست، بلکه سرپیچی از دستوراتی است که در تضاد با ولایت نبوی است؛ مانند محاربه کفار و ایجاد نا امنی عمومی به وسـیله راهزنـان.

سپس می‌گوید: اینکه پس از عنوان محاربه، عبـارت «سـعی در فسـاد زمـین» آمـده، قرینه بر آن است که هرگونه محاربه با مسلمانان نیز مد نظر نیست، بلکـه اخـلال در امنیت مورد توجه است. در نتیجه مراد از محاربه در آیه را اخلال در امنیت عمـومی می‌داند که به طور طبیعی با کاربرد اسلحه کشنده همـراه اسـت.
 

نتیجه گیری

پژوهش حاضر به دنبال تبیین مفهوم «محاربه» در آیه ۳۳ سوره مائده و نسبت آن بـا امنیت اقتصادی و امنیت اجتماعی است. پس از بیان دیـدگاه فقهـا و مفسـران در تبیـین محاربه و اختلاف دیدگاه‌ها در دو حوزه امنیت اقتصادی و اجتماعی بررسی مفهومی آن در سه محور دنبال شد.

ابتدا ریشه محاربه از جهت لغوی مورد توجه قرار گرفت و مشـخص شـد از منظـر لغت «حرب» دارای دو رکن است: ۱. مخالف سـلم ۲. اخـذ مـال دیگـران. در بررسـی عناوین مشابه نیز روشن شد محاربه آن است که برای گرفتن مال دیگری ناامنی ایجـاد کرده و با زور مال او را تصاحب کنند؛ اما «بغـی» شـورش اجتمـاعی بـا هـدف کسـب قدرت است.

«قتال» نیز هرگونه درگیری برای از میان بردن جان دیگری است. سبب صدور آیه نیز، غارت اموال زکات با قهر و قتل بوده و روایات نیز در تعریـف «محاربه»، آن را غارت اموال دیگری با قهر و زور دانسته اند.

بنابراین در جمع میان ادله می‌توان مـوارد زیـر را بـه عنـوان شاخصـه هـای محاربـه دانست: محاربه دارای دو طرف است و با تعدی یک طرف به طرف دیگر تحقق می‌یابد. حرب با ایجاد ناامنی اتفاق میافتد که به طور غالـب ایـن نـاامنی بـا سـلاح ایجـاد می‌شود.

واژه حرب در قرآن کریم برای حمله اهل ایمان به کفار اسـتعمال نشـده و فقـط در مورد تعدی به مؤمنان استعمال شده است. در حرب هدف غارت اموال دیگران است. در ادامه نیز گزارش نمونه‌ای موارد محاربه بر اساس مفهوم به دست آمده، ارائه شـد. بر این اساس هرگونه تهدید و ایجاب رعب برای به دسـت آوردن مـال بـدون حجـت شرعی، محاربه به شمار می‌آید.

گفتنی است مقاله «قبض و بسط مفهوم «محاربه» در کشاکش امنیت اقتصادی و اجتماعی» توسط حجت الاسلام دکتر عبدالرضا حمادی و حجت الاسلام دکتر سیدمحمدحسین رسولی محلاتی نگاشته شده و در نشریه حکومت اسلامی، شمارة سوم در پاییز ۹۵ منشر شده است.

برای مشاهده اصل مقاله اینجا را کلیک کنید./204
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار
اوقات شرعی
۰۹ / ۰۲ /۱۴۰۳
قم
اذان صبح
۰۴:۴۶:۲۳
طلوع افتاب
۰۶:۱۸:۴۸
اذان ظهر
۱۳:۰۴:۲۵
غروب آفتاب
۱۹:۴۹:۲۲
اذان مغرب
۲۰:۰۷:۱۷